Lijëndes

La lijëndes porta mpue de lum tl scur di seculi passei, nce sce l ie rie nterpreté deplën duc i senificac che se ascuend danter la faudes dl passà. Giut alalongia ieles unides tramandedes a usc, nchin che n à scumencià a les scrì su. Tla stues auden mo ncueicundì rundenì - sce n se tol la bria de scuté su - la stories che i vedli purtova dant da sëira.

{2jtoolbox gallery id:20}

I Crëp Slauris

Al pò ester che nia düć sais che les Dolomites vëgn inće tlamades Crëp Slauris, dô n strinët de morvëia sozedü ai tëmps dl Rëgn dles Dolomites, canche la pera di crëp â le medem corú dles Alpes. Te chësc rëgn êl prá curis cun flus frësches de vigni corú, bosc spësc y lêć incantâ. Indlunch, tut fora le ćiastel dl rè, dominâl cuntentëza y armonia. Mo i messëis savëi, che le fi dl rè â maridé la fia dl rè dla löna y n destin crüde condanâ i dui jogn a vire despartis por dagnora. Le prinz ne soportâ nia la löm sterscia dla löna, che l'ess fat gni vêrc y la prinzëssa ne podô nia odëi i crëp scürs y i bosc da ambria, dèach'ara ciafâ tan la ria löna, ch'ara s'amarâ da dé a dé deplü. Al parô che vigni ligrëza foss oramai desfantada y le püre prinz â metü man da vire sciöche n salvare ti bosc scürs. Mo savëis che bele chisc bosc scürs ê popolá da creatöres suranaturales, bunes da cambié sënza ch'an s'l'aspetes, ći che dess pordrët sozede. Y n bel dé, canche le prinz rodâ indô bel su te bosch, êl rové pro le rè di salvans, n pice zbergl dër da orëi bun, che jô a chirí n post olách'al ess podü vire cun süa jënt. Dô ch'al â aldí la storia inchersciôra dl jônn, ti â le rè di salvans fat la proposta da fá gni lominusc i crëp de so rëgn, ala condiziun ch'al ess podü vire da śëgn inant cun süa jënt te chi bosc. Le prinz ê atira stè aöna y i salvans â firé por na nöt ntíera le lominus dla löna y â curì cun le fí d'arjënt i crëps dles Dolomites. La prinzëssa â insciö indô podü gni söla tera, olách'ara â podü vire cuntënta adöm cun so om. Les Dolomites á ciafè l'inom de Crëp Slauris.

AA.VV.: Les plü beles liëndes dla Val Badia. Le più belle leggende della Val Badia. Die schönsten Sagen aus dem Gadertal. Uniun Ladins Val Badia, 1993.

La prinzëssa Dolasila

Dan da dër tröc agn êl tles Dolomites n rëgn fantastich, oramai bele scomparí, conesciü incé cun l'inom de Fanes. Chësc rëgn á arjunt ćiamò deplü valur por mirit dles aziuns ardides y le coraje de Dolasila. Chësta möta n'ê nia ater co la fia dl rë de Fanes y ara n'ê nia mâ dër bela, mo an â tosc odü ch'ara ê inće na veríera raiënta. Les gran cualitês de Dolasila deventâ ćiamò plü straordinares tres la forza dla magía. Sciöche sëgn de reconescimënt ti â i zbergli scinché arjënt y na stola fata cun la pilicia de belora. Cun chisc materiai ti â i fabricanć d'ermes plü esperć dl rëgn, fat n'armadöra de morvëia, che degöna saíta no spada n'ê bunes da arissé y al ti ê inće gnü fat n barest che ê avisa tan potënt. Les saítes ê fates de n material tut fora dl ćianëi dl Lech d'Arjënt y canch'an les tirâ, ne falâres mai jö la mira. Cun chëstes êrmes y cun so ardimënt â la veríera afronté por le pröm iade le ćiamp de batalia y â desgôrt le nemich te cört tëmp. Le popul dl rëgn de Fanes s'â abiné adöm por ti fá festa a Dolasila y l'â portada en triunf ćina sön Plan de Corones, oláche so pere, le rè, l'â incoronada cun la bela raiëta, la belijia plü preziosa dles Dolomites y fortüna y richëza â florí dî alalungia inanter chël popul.

AA.VV.: Les plü beles liëndes dla Val Badia. Le più belle leggende della Val Badia. Die schönsten Sagen aus dem Gadertal. Uniun Ladins Val Badia, 1993.

Re Laurin

Dër dadî êl tles Dolomites n beliscim rëgn, plëgn de röses y rich de tesurs y de peres prezioses. I confins n'ê nia marcá da mürs o da foritficaziuns, mo mâ da n fí de sëda dër sotí.
Chësc rëgn, ciamò al dédaincö tlamè "urt dles röses", ê abité da n popul de zbergli y le re Laurin regnâ sura de ël cun gran bravöra y cun forzes misterioses. Mo deache le re ê inamoré dla bela Similda, la fia dl vedl eroe Hildebrand, âl n dé menè sü ambasciadus tl rëgn vijin a ti damanè la man. I trëi zbergli â azetè la misciun y ê piá ía. Canche ia ê rová al ćiastel, ne n'êsi nia gnüs tuć íte cun ligrëza, mo le capo dles vêrdies, n cer Wittich, i ofenô y ne n'orô nia i lascè passè inant. Mo le re Hildebrand, che ê na porsona dër sapiënta y de bun cor, â atira fat tó post i trëi ambasciadus tl salf dl tronn, olache ai ti â spo portè dant ala prinzëssa l'intenziun dl re. Zënza che ëi ne s'l'ess mai aspetada, â la prinzëssa Similda atira dit de no y ara ne se lasciâ gnanca baié sö. Cun la ria se n'ê spo i trëi zbergli indô piá demez por jí a informé le re dla burta noela. Da passè fòra i mürs dl ciastel ê i trëi indô saltá te Wittich, che n'â sambëgn aprofité por i coiené danü: i trëi, inće ëi nia stleć de müsa, ti les dijô zeruch y le fajô cöje dal sënn. Wittich ti â sön chëra impormetü che al i ess vendiché; en chë nöt ćiamò ti êl jü dô y nen á copè un. I dui che ê sta bugn de se salvé, ti â spo döt cunté a re Laurin.Y deache le re di zbergli conesciô inće l' êrt dl striné, s'âl impò spo tut la bela Similda y l'â condüta te sò rëgn dla munt. Al la tratâ sciöche na regina. Tl ćiastel de Hildebrand n'él rové por tröc agn alalungia gnanca la plü picia notizia dla prinzëssa. Mo n dé ê le fre dla prinzëssa gnü al savëi le post, olache süa só gnô tignida prijoníera y al ess ion orü la deliberé. Le vedl pere che ti recordâ tres indô la forza y la potënza de re Laurin ti aconsiâ de damanè aiüt a Teoderich da Verona. Ara n'â insciö nia doré dî che trami eserć marsciâ bele devers dles Dolomites. A chësta spediziun â inće tut pert Wittich. Dô le iade lunch ê i ererć spo finalamënter rová dlungia le fi de sëda che marcâ l'estenjiun dl "urt dles röses".
Wittich â trat ía le fí y â metü man da ćiarpedè jö y da rumpí les röses cöcenes y profumades. Te n iade êl spo comparí ilò inanter i ciüfs n mandl cun na lanza tla man y cun na corona d'or söl će, fornida de diamanć, safirs y rubins: al ê le re Laurin. Le cheder che se presentâ ê plütosc grotesch y i soldas ne n'ê nai bugn da se tigní le ri. Wittich â spo atira azetè la sfida dl zbergl y ara ne n'â nia doré dî, che la situaziun ê na desperada. Mâ cun l'aiüt de Teoderich â le re Laurin podü gní batü. Mo pornanche Teoderich â odü tan mal che le re di zbergli gnô traté, s'âl dessenè y inanter i dui eserć, daimpröma unis, rompî l śëgn fòra na gran descordia. Mâ tres l'interzesciun dla prinzëssa Similda êl indô sté meso de restabilí l'òrdin y de portè la pêsc inanter i soldas y re Laurin. Düć se dô sciöche sëgn d'amizizia la man, mo le soldá Wittich ê tan dessenè che al se tignî da na pert. L re di zbergli â spo inivié i nüs amisc a na vijita te sò rëgn. Düc ti ćiarâ incantá ales belëzes y ales peres prezioses. Döta la sera fajôi festa, ai ćiantâ y balâ ćina tert tla nöt y jô spo a durmí. Mo le pice re ne n ê nia bun de durmí en pêsc. Intratant êl rové adalerch Wittich a cé de n esert de fedei cun l'intenziun de copé le re Laurin. Le combatimënt ê sté cört mo cröde y Wittich â pördü. Por gauja dla gran confujion s'êl inće descedè i soldas de Hildebrand y de Teoderich. Cun les ermes tla man êsi saltá fòra de ćiastel a ödei ći che al sozedô, rovan insciö amesa n gran combatimënt: degügn n'â albü tëmp por dè na spligaziun y por la gran tëma de n tradimënt da öna oa dal'altra pert, êl spo rot fòra na batalia infernala. La vera s'â trat fòra por dis alalungia zënza che valgügn ess davagné o pordü. Ala fin â pordü le re Laurin y al gnô fat prijoníer. I dis ê lunć y burć por le püre re, y chësc tandeplü, deache danter les vêrdies dla porjun êl inće le cröde Wittich. Al passâ mëisc y agn. Mo na nöt n'â re Laurin aprofité de n momënt de destraziun dles vêrdies y ê stè bun de s'un sciampé. Canche al ê rové söl confin cun sò rëgn y odô indô le bel urt de röses profumades, ti gnôl da pité dala gran ligrëza. Al ti â ćiarè ales röses por l'ultima ota por les trasformè spo cun n strinët te crëps stlauris.
A recordanza dl re Laurin podunse nos nes gode da chël dé inant al florí de söredl por püć momënć n framënt de belëza de chë tera magica tlamada poeticamënter "urt dles röses".

AA.VV.: Les plü beles liëndes de Südtirol. Le più belle leggende dell'Alto Adige. Die schönsten Südtiroler Sagen. Uniun Ladins Val Badia, 1993.