Sort de documënt: Audio
Titul:
La storia dl pros lu (Ladin Val Badia)
Descriziun: Vigni tier á süa carateristica.
Le lu é ri, le lou se tëm, la olp é maradëta y la ciuita é acorta.
„Chësta é na minunga da tec,“ bruntorâ dagnora mi nene, „y ara stimenëia avisa tan, sciöche sce an dijess:
i scozeji á la varizia, i spagnoi é capazi o dötes les jones dla Polonia é beles.
Y spo ál cunté na storia, te chëra che döt ê atramënter. Ailó ne n’ê la olp nia plü maradëta y la ciuita nia plü acorta.
Mo le lu ê chiló n bunaciun y al mediâ y varî i atri – na cossa bindebó rada por i lus.
Ala storia ti â le nene dé chësc inom
La storia dl pros lu.
Dan tröc, tröc agn, viôl te n gran bosch n lu. Chësc â imparé da sü antenac, che i lus á ince le dovëi da mëte averda ai atri y da ciaré ch’al foss dagnora döt a post te bosch. Sce n pice lou ess de nöt ciamó n pü’ orü salté fora sön pre, ti mostrâl sü dënz blanc y i rotâ a na manira tan da temëi che le lou s’un foss atira indô sciampé döt inunföm a s’ascogne danter les brüsces ite.
Na nöt ê la ciuita jorada jö de so lëgn alt y fissan cun sü gragn edli ghei le lu ti âra dit: „Ne n’éra nia da rí cun os lus. Düc i tiers se tëm da os. Mo deperpo messesson ves avëi ion y chësc deache i savëis tröp y deache i sëi acorc, carateristiches ch’an nes dij pordërt do a nos ciuites. Ci te joa pa buré y zané cun i dënz? Vá pa pö fora por le monn a imparé val’ de indortöra!“
Le lu â dî alalungia ponsé do a chëstes parores y ê döt desconsolé. „La ciuita á rajun“ se dijôl, „dlunch, olach’i me lasci odëi, se sperd düc y ai s’un sciampa. Pordërt messessi me dodé.“
Insciö âl lascé le bosch y ê pié ia cuntra süd, cina ch’al ê rové pro na vedla tana. Ailó s’âl spo aciasé.
Dailó tl forest âl metü man da fá cosses ch’an ne é nia ausá por n lu. Al coiô ciüfs y de vigni sort de bromores, seciâ erbes y osservâ le jore di vicí.
I tiers che l’odô se dijô „chësc lu é n pü’ mat!“
Dadalt ne s’infidâi sambëgn nia da le dí.
Defata do che le lu â albü lascé le bosch, â la ciuita cherdé ite n’incuntada cun i tiers por ti lascé alsavëi che al ess sëgn metü man n tëmp döt d’or. „Degügn ne n’á plü bria d’avëi tëma,“ scraiâra. „Le tëmp de terur é rové! Vignun é lëde y pó fá y lascé ci che al ó.“
La olp ciugnâ dassënn y s’â sön chëra pié n ial. Te n cer vers â la ciuita rajun. Al metô man n tëmp ligher. I plü stersc se sintî te n colp ciamó plü stersc, i desfruntá deventâ sëgn ciamó plü aroganc y chi che fajô bele zënza n dër crabal beriâ tan dadalt ch’an messâ se tigní pro les orëdles.
Degügn ne s’intenô ch’i spaui se temô tres deplü y ch’i chîc ne n’ê oramai gnanca plü da aldí. De chësc ne gnôl nia plü fat caje.
Al gnô l’invern y en chësc ann êl particolarmënter frëit. De gran noveres curî döt le raiun. Düc i tiers stô te bosch y n’â plü nia da mangé. Oramai düc s’amarâ.
La ciuita che stô sön so lëgn y che odô la meseria â spo scraié jö: „Moiesse mi bugn compagns! Sc’an se möi, ciafon bun cialt y an resta sagns! Chësta é na vedla sapiënza!“
„Möiete n pü’“ ti dijô la olp al lou, ti saltan do fora por le bosch cina ch’ara l’â pié y spo mangé.
Te chësc tëmp cröde rovâ indô adalerch le lu te bosch. Al â intratan imparé tröp. Te n te pice cufer s’âl porté para bromores y erbes da medejina seciades. Al ê jü a sté te so vedl cuartier dlungia le gran aidin. Sön i lëgns âl taché de te piceres zetoles, olach’an podô lí:
Incö daurida dl ambulatore
dl dotur Lu.
„Chi ch’é bugn dess se salvé!“ cigâ la ciuita. „Na desdita vëgn dainré da sora!“
„Sciampa cun me!“ scraiâ la olp pian la picia sorücia.
„N lu che varësc é sciöche n lu cun le guant da biscia!“ beriâ la ciuita.
„Chësc é vëi“ dijô la olp tratan ch’ara se mangiâ la sorücia.
„Se lascé sön zacai é bëgn dërt, mo ne se lascé nia é ciamó damí!“ baudiâ la ciuita. „Chi che á ma ince n sich de ciorvel, chi tëgn düc fora le lu! Süa rezeta conesciunse pö! Al te mord tl col y spo éra sozedüda!“
La olp s’la riô y ti fajô les erbes al ial da munt.
Al ne lasciâ nia do da novëi. Le vënt smizâ sura i lëgns fora. Al ne n’ê no plü n tru, no na sëmena da odëi. I tiers ê dassënn desperá. Ai se ciavâ büjes tla nëi, ai patî le frëit y la fan. Cinamai la olp s’â amaré, scemia ch’ara ê bela pasciüda. Pro düc chi ch’ara incuntâ, se lamentâra ch’ara â n te me de vënter y ch’ara ne n’ê nia plü buna da mangé.
Mo dal lu t’ambulatore ne jô mai degügn. Al stô decá te süa tana y aspetâ por nia. „I tiers se tëm tres ciamó da me,“ se ponsâ le lu, „y la ciuita i impiza sö cuntra me! Ci dessi pa fá? I sforzé ne pói iö nia!“
Do da n valgönes edemes s’â le lu dessené. „Stede spo olach’i sëis! âl scraié. „Iö m’un vá!“. Al â romené adöm so patüc y s’un ê jü.
Al ê feter rové forainsom le bosch, canch’al â odü tla nëi zacai che se stô mal. Al ê n te pice lou. Al ê iló afamé y mez dlacé y al ne n’ê nia plü bun da se möie. Ma sües orëdles lunges tremorâ ciamó n pü’.
„Al é pö grandiscima ora,“ â dit le lu. Al â alzé sö le pice lou y s’l’â druché pormez a süa pelicia buna cialda. Spo l’âl porté te süa tana. Spo l’ál metü te so let bun cialt y l’á bel curí pro. Al ti â fat n tê d’ampömes, â juté ite n valgönes gotes de melissa y ti â ciamó dé n cazü dla miú mil.
Do dui dis ê le pice lou indô sann y intun. An pó s’imaginé tan contënt ch’al ê. Mo impó êl n pü’ gram da sté iló pro le lu. Döt spau âl rengrazié, â fat cënt reverënzes y ti â bajé al lu debota la toza y spo s’un êl sciampé. Al lu ti â chësc salpü tan bel, che so rí â ciamó rondení dî tl gran bosch.
Canche le pice lou ti â cunté chësta storia ai atri tiers, s’â spo la ciuita atira lascé sö.
„So fin é n ater“ scraiâra. „Te te varëscel y i atri se mangel! Iö conësci bëgn chël mostro!“
Ara â scuté n momënt por aspeté che la olp ti dess rajun. Mo chësta scutâ y se brodorâ dal me. Gnanca a n te’ pice lou sann ne ti ára plü la gola. Ara ê ma plü stada buna da dí: „Ci me! Porteme dal lu!“
Al vëgn ma dant te püces stories, che le lou porta la olp dal dotur. Mo chiló éra propi stada insciö.
Le lu s’â conscidré jö dî la olp, ti â n pü’ druché sön le vënter cun la toza y â spo dit: „Mia buna compagna tö te manges trö demassa! Da sëgn inant ne desseste plü mangé degöna cern. Degönes iarines, degönes alces, degügn loi y degönes sorüces! Ma plü jopa da gries y polënta, poms, përs, sonjins y res ghei.
La olp se stô tan mal, ch’ara ess prësc impormetü da ne mangé mai plü te süa vita gnanca un n toch de cern.
Le lu â ciugné contënt y ti â lié na fascia buna cialda incër le vënter.
Da en chël de inant ti â i tiers dl bosch ciafé crëta ala sapiënza dl lu y canche un s’amarâ jôl debota da d’ël.
Ma la ciuita ne ti â degöna crëta y ti dijô a düc chi che aldî:
„N lu é n lu y restará dagnora n lu!“
Al lu ne ti desturbâ chël nia. D’isté jôl cun so fi fora por i pra y tl bosch a cöie ciüfs, erbes da medejina y bromores.
La cura ti â fat bun ala olp. Ala salata ne n’êra bëgn nia dër buna da s’ausé, mo pirieres, chersces y üa mangiâra ion.
Mi nene minâ de savëi, che la olp ess porchël impó ciamó datrai mangé val’ bocun de cern y osservâ ch’an ne dess nia jí a se lascé curé propi da vigni lu.
Chësc âl bëgn dit scialdi daplan y te na manira plütosc ascognüda, scenó – insciö aratâ ël – ne foss chësta nia la dërta fin por na te storia.
Cianties – La storia dl pros lu
Arnica, granëtes y cognores
Iö cöii arnica por varí intortes,
cun granëtes fejon passé le borjú,
les le(e)s cognores á vitamina,
le magun vá da varí cun erbes,
les orties é cuntra desfrida(a)des,
por la tos fej bun n tê d’aussënt, d’aussënt.
Dilan
Dilan, dilan bun lu
dilan ch’i sun indô sann
iö pó indô salté y le vënter é indô plëgn.
Frëit ne n’ái nia plü
y le borjú é indô passé
tl tê d’ampömes n pü’ de mil aste tö metü.
N lu resta n lu
N lu resta n lu,
n lu é te mangé,
n lu resta n lu,
no s’lascede varí da n lu.
I ne pó nia m’imaginé
che n lu fej ma dl bëgn.
N lu resta n lu,
n lu é n feter tier.
Storia dl pros lu
Mi neme me cuntâ plüdadî
che vigni lu ne n’é nia anfat;
che al n’é de ri y de prosc
sciöche pro la jënt;
dal ciaré fora ne pón nia iudiché
chël ne n’á nia tröp da dí;
cunté cunta ci che an pënsa y fej,
i dun a düc na ocajiun.
Te nosta storia éra jüda insciö
tla storia de chël pro lu.
Al podô ti dé na man
a düc canche al ê debojëgn,
y düc i tiers l’â pa feter ion
y se lasciâ tres curé;
mo la ciuita ne n’orô nen savëi,
al n’é ince de tai.
Le lu é ri, le lou se tëm, la olp é maradëta y la ciuita é acorta.
„Chësta é na minunga da tec,“ bruntorâ dagnora mi nene, „y ara stimenëia avisa tan, sciöche sce an dijess:
i scozeji á la varizia, i spagnoi é capazi o dötes les jones dla Polonia é beles.
Y spo ál cunté na storia, te chëra che döt ê atramënter. Ailó ne n’ê la olp nia plü maradëta y la ciuita nia plü acorta.
Mo le lu ê chiló n bunaciun y al mediâ y varî i atri – na cossa bindebó rada por i lus.
Ala storia ti â le nene dé chësc inom
La storia dl pros lu.
Dan tröc, tröc agn, viôl te n gran bosch n lu. Chësc â imparé da sü antenac, che i lus á ince le dovëi da mëte averda ai atri y da ciaré ch’al foss dagnora döt a post te bosch. Sce n pice lou ess de nöt ciamó n pü’ orü salté fora sön pre, ti mostrâl sü dënz blanc y i rotâ a na manira tan da temëi che le lou s’un foss atira indô sciampé döt inunföm a s’ascogne danter les brüsces ite.
Na nöt ê la ciuita jorada jö de so lëgn alt y fissan cun sü gragn edli ghei le lu ti âra dit: „Ne n’éra nia da rí cun os lus. Düc i tiers se tëm da os. Mo deperpo messesson ves avëi ion y chësc deache i savëis tröp y deache i sëi acorc, carateristiches ch’an nes dij pordërt do a nos ciuites. Ci te joa pa buré y zané cun i dënz? Vá pa pö fora por le monn a imparé val’ de indortöra!“
Le lu â dî alalungia ponsé do a chëstes parores y ê döt desconsolé. „La ciuita á rajun“ se dijôl, „dlunch, olach’i me lasci odëi, se sperd düc y ai s’un sciampa. Pordërt messessi me dodé.“
Insciö âl lascé le bosch y ê pié ia cuntra süd, cina ch’al ê rové pro na vedla tana. Ailó s’âl spo aciasé.
Dailó tl forest âl metü man da fá cosses ch’an ne é nia ausá por n lu. Al coiô ciüfs y de vigni sort de bromores, seciâ erbes y osservâ le jore di vicí.
I tiers che l’odô se dijô „chësc lu é n pü’ mat!“
Dadalt ne s’infidâi sambëgn nia da le dí.
Defata do che le lu â albü lascé le bosch, â la ciuita cherdé ite n’incuntada cun i tiers por ti lascé alsavëi che al ess sëgn metü man n tëmp döt d’or. „Degügn ne n’á plü bria d’avëi tëma,“ scraiâra. „Le tëmp de terur é rové! Vignun é lëde y pó fá y lascé ci che al ó.“
La olp ciugnâ dassënn y s’â sön chëra pié n ial. Te n cer vers â la ciuita rajun. Al metô man n tëmp ligher. I plü stersc se sintî te n colp ciamó plü stersc, i desfruntá deventâ sëgn ciamó plü aroganc y chi che fajô bele zënza n dër crabal beriâ tan dadalt ch’an messâ se tigní pro les orëdles.
Degügn ne s’intenô ch’i spaui se temô tres deplü y ch’i chîc ne n’ê oramai gnanca plü da aldí. De chësc ne gnôl nia plü fat caje.
Al gnô l’invern y en chësc ann êl particolarmënter frëit. De gran noveres curî döt le raiun. Düc i tiers stô te bosch y n’â plü nia da mangé. Oramai düc s’amarâ.
La ciuita che stô sön so lëgn y che odô la meseria â spo scraié jö: „Moiesse mi bugn compagns! Sc’an se möi, ciafon bun cialt y an resta sagns! Chësta é na vedla sapiënza!“
„Möiete n pü’“ ti dijô la olp al lou, ti saltan do fora por le bosch cina ch’ara l’â pié y spo mangé.
Te chësc tëmp cröde rovâ indô adalerch le lu te bosch. Al â intratan imparé tröp. Te n te pice cufer s’âl porté para bromores y erbes da medejina seciades. Al ê jü a sté te so vedl cuartier dlungia le gran aidin. Sön i lëgns âl taché de te piceres zetoles, olach’an podô lí:
Incö daurida dl ambulatore
dl dotur Lu.
„Chi ch’é bugn dess se salvé!“ cigâ la ciuita. „Na desdita vëgn dainré da sora!“
„Sciampa cun me!“ scraiâ la olp pian la picia sorücia.
„N lu che varësc é sciöche n lu cun le guant da biscia!“ beriâ la ciuita.
„Chësc é vëi“ dijô la olp tratan ch’ara se mangiâ la sorücia.
„Se lascé sön zacai é bëgn dërt, mo ne se lascé nia é ciamó damí!“ baudiâ la ciuita. „Chi che á ma ince n sich de ciorvel, chi tëgn düc fora le lu! Süa rezeta conesciunse pö! Al te mord tl col y spo éra sozedüda!“
La olp s’la riô y ti fajô les erbes al ial da munt.
Al ne lasciâ nia do da novëi. Le vënt smizâ sura i lëgns fora. Al ne n’ê no plü n tru, no na sëmena da odëi. I tiers ê dassënn desperá. Ai se ciavâ büjes tla nëi, ai patî le frëit y la fan. Cinamai la olp s’â amaré, scemia ch’ara ê bela pasciüda. Pro düc chi ch’ara incuntâ, se lamentâra ch’ara â n te me de vënter y ch’ara ne n’ê nia plü buna da mangé.
Mo dal lu t’ambulatore ne jô mai degügn. Al stô decá te süa tana y aspetâ por nia. „I tiers se tëm tres ciamó da me,“ se ponsâ le lu, „y la ciuita i impiza sö cuntra me! Ci dessi pa fá? I sforzé ne pói iö nia!“
Do da n valgönes edemes s’â le lu dessené. „Stede spo olach’i sëis! âl scraié. „Iö m’un vá!“. Al â romené adöm so patüc y s’un ê jü.
Al ê feter rové forainsom le bosch, canch’al â odü tla nëi zacai che se stô mal. Al ê n te pice lou. Al ê iló afamé y mez dlacé y al ne n’ê nia plü bun da se möie. Ma sües orëdles lunges tremorâ ciamó n pü’.
„Al é pö grandiscima ora,“ â dit le lu. Al â alzé sö le pice lou y s’l’â druché pormez a süa pelicia buna cialda. Spo l’âl porté te süa tana. Spo l’ál metü te so let bun cialt y l’á bel curí pro. Al ti â fat n tê d’ampömes, â juté ite n valgönes gotes de melissa y ti â ciamó dé n cazü dla miú mil.
Do dui dis ê le pice lou indô sann y intun. An pó s’imaginé tan contënt ch’al ê. Mo impó êl n pü’ gram da sté iló pro le lu. Döt spau âl rengrazié, â fat cënt reverënzes y ti â bajé al lu debota la toza y spo s’un êl sciampé. Al lu ti â chësc salpü tan bel, che so rí â ciamó rondení dî tl gran bosch.
Canche le pice lou ti â cunté chësta storia ai atri tiers, s’â spo la ciuita atira lascé sö.
„So fin é n ater“ scraiâra. „Te te varëscel y i atri se mangel! Iö conësci bëgn chël mostro!“
Ara â scuté n momënt por aspeté che la olp ti dess rajun. Mo chësta scutâ y se brodorâ dal me. Gnanca a n te’ pice lou sann ne ti ára plü la gola. Ara ê ma plü stada buna da dí: „Ci me! Porteme dal lu!“
Al vëgn ma dant te püces stories, che le lou porta la olp dal dotur. Mo chiló éra propi stada insciö.
Le lu s’â conscidré jö dî la olp, ti â n pü’ druché sön le vënter cun la toza y â spo dit: „Mia buna compagna tö te manges trö demassa! Da sëgn inant ne desseste plü mangé degöna cern. Degönes iarines, degönes alces, degügn loi y degönes sorüces! Ma plü jopa da gries y polënta, poms, përs, sonjins y res ghei.
La olp se stô tan mal, ch’ara ess prësc impormetü da ne mangé mai plü te süa vita gnanca un n toch de cern.
Le lu â ciugné contënt y ti â lié na fascia buna cialda incër le vënter.
Da en chël de inant ti â i tiers dl bosch ciafé crëta ala sapiënza dl lu y canche un s’amarâ jôl debota da d’ël.
Ma la ciuita ne ti â degöna crëta y ti dijô a düc chi che aldî:
„N lu é n lu y restará dagnora n lu!“
Al lu ne ti desturbâ chël nia. D’isté jôl cun so fi fora por i pra y tl bosch a cöie ciüfs, erbes da medejina y bromores.
La cura ti â fat bun ala olp. Ala salata ne n’êra bëgn nia dër buna da s’ausé, mo pirieres, chersces y üa mangiâra ion.
Mi nene minâ de savëi, che la olp ess porchël impó ciamó datrai mangé val’ bocun de cern y osservâ ch’an ne dess nia jí a se lascé curé propi da vigni lu.
Chësc âl bëgn dit scialdi daplan y te na manira plütosc ascognüda, scenó – insciö aratâ ël – ne foss chësta nia la dërta fin por na te storia.
Cianties – La storia dl pros lu
Arnica, granëtes y cognores
Iö cöii arnica por varí intortes,
cun granëtes fejon passé le borjú,
les le(e)s cognores á vitamina,
le magun vá da varí cun erbes,
les orties é cuntra desfrida(a)des,
por la tos fej bun n tê d’aussënt, d’aussënt.
Dilan
Dilan, dilan bun lu
dilan ch’i sun indô sann
iö pó indô salté y le vënter é indô plëgn.
Frëit ne n’ái nia plü
y le borjú é indô passé
tl tê d’ampömes n pü’ de mil aste tö metü.
N lu resta n lu
N lu resta n lu,
n lu é te mangé,
n lu resta n lu,
no s’lascede varí da n lu.
I ne pó nia m’imaginé
che n lu fej ma dl bëgn.
N lu resta n lu,
n lu é n feter tier.
Storia dl pros lu
Mi neme me cuntâ plüdadî
che vigni lu ne n’é nia anfat;
che al n’é de ri y de prosc
sciöche pro la jënt;
dal ciaré fora ne pón nia iudiché
chël ne n’á nia tröp da dí;
cunté cunta ci che an pënsa y fej,
i dun a düc na ocajiun.
Te nosta storia éra jüda insciö
tla storia de chël pro lu.
Al podô ti dé na man
a düc canche al ê debojëgn,
y düc i tiers l’â pa feter ion
y se lasciâ tres curé;
mo la ciuita ne n’orô nen savëi,
al n’é ince de tai.
Lingaz: LB
Data: 1999
Autur: Peter Nickl, Jósef Wilkon (traduzion: Erika Pitscheider)
Inrescidú: © Nord-Süd Verlag 1982 - © Istitut Ladin Micurá de Rü 1999 - registrazion: Sisi Records
Esecutur: Usc: Helga Alton, Florian Colz, Tone Gasser, Bernardetta Nagler, Angela Pescollderung, Eduard Zingerle, Vito Zingerle - Cor de mitans sot ala direziun de Rives Bruno: Rosmarie Clara, Doris Clara, Daniela Clara, Sofia Clara y Marisa Clara - Melodies: Raimond Irsara - Culaburazion musichela: Felicitas Schweizer - Chitara: Raimond Irsara - Flaut y vidula: Felicitas Schweizer
Copyright: Istitut Ladin Micurá de Rü 1999
Media:
